Wydziedziczenie, czyli pozbawienie prawa do zachowku
Co to jest wydziedziczenie?
Wydziedziczenie to pozbawienie prawa do zachowku.
Zachowek przysługuje najbliższym krewnym zmarłego – zstępnym, małżonkowi i rodzicom, którzy zostali pozbawieni prawa do spadku w drodze testamentu ( art. 991 Kodeksu cywilnego dalej KC). Jeżeli zmarły w sporządzonym testamencie pominął którąś z wyżej wymienionych osób i nie zapisał na jej rzecz spadku bądź zapisał tylko bardzo niewielką jego część, osoba ta może domagać się od tego, który dziedziczy zachowku lub uzupełnienia zachowku.
Przepisy kodeksu cywilnego tj. art. 1008 kc i następne dają prawo spadkodawcy (testatorowi) do wyłączenia określonych spadkobierców od zachowku poprzez własne oświadczenie woli.
Wydziedziczenie jest instytucją, która pozwala spadkodawcy niejako ukarać spadkobiercę za określone naganne zachowanie, które mieści się w ustalonym przez ustawodawcę katalogu ( por. art. 1009 kc)
Jak dokonać wydziedziczenia?
Wydziedziczenie może nastąpić wyłącznie w formie testamentu (dziedziczenie testamentowe), inne formy nie wchodzą w grę tzn. wydziedziczenie nie może nastąpić mocą umowy zawartej między spadkodawcą a spadkobiercą, nie może też nastąpić niezależnie od sporządzenia testamentu mocą osobnego oświadczenia woli, i to niezależnie od jego formy.
Co więcej ważność wydziedziczenia zależy ściśle od ważności testamentu, a zatem jeżeli testament zawierający wydziedziczenie okazałby się z jakichś powodów nieważny, to również wydziedziczenie byłoby nieważne, a zatem jeżeli spadkodawca nie miał zdolności testowania, jego oświadczenie było dotknięte wadą albo nie spełnił on warunków formalnych testamentu, lub też testament był nieważny z innych przyczyn, wydziedziczenie również będzie bezskuteczne.
Wydziedziczenie staje się skuteczne dopiero z chwilą otwarcia spadku tzn. już po śmierci spadkodawcy. Oznacza to, że mimo wskazania w testamencie oświadczenia o wydziedziczeniu danej osoby, oświadczenie to może zostać odwołane lub zmienione np. w sytuacji zmiany relacji między spadkodawcą a spadkobiercą.
Z jakich powodów można dokonać wydziedziczenia?
Zgodnie z art. 1008 kc, wydziedziczyć można uprawnionego do zachowku, który:
– wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego ( patrz wyrok Sądu Okręgowego we Wrocławiu z dnia 24.06.2013 r. sygn. akt: I C 284/12 „Uporczywe postępowanie wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego oznacza takie postępowanie spadkobiercy, które jest naganne, niedające się zaakceptować, narusza przyjęte normy moralne lub społeczne. Zachowanie takie nie odnosi się jednakże do jego relacji ze spadkodawcą i nie dotyka samego spadkodawcy. Chodzi tutaj o niemoralne prowadzenie się, prowadzenie nieuczciwej działalności, handel narkotykami, pijaństwo, znęcanie się nad osobami bliskimi. Ponadto spadkodawca musi wyraźnie ujawnić, że takiego postępowania spadkobiercy nie akceptuje, a spadkobierca takie wskazanie zignorować. Wreszcie zachowanie spadkobiercy musi być uporczywe, tzn. długotrwałe, zawinione, celowe i przemyślane, czemu towarzyszy świadomość braku akceptacji spadkodawcy i ignorowanie jego uwag.”),
– dopuścił się względem spadkodawcy albo jego osoby najbliższej umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci ( wyrok Sadu Najwyższego z dnia 09.01.2014r., sygn.. akt: V CSK 109/13 „Katalog ciężkich umyślnych przestępstw, których popełnienie może prowadzić do uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, nie jest ograniczony do przestępstw przeciwko osobie spadkodawcy, rodzinie i opiece. Przesłanki określone w przepisach art. 928 § 1 pkt 1 i art. 1008 pkt 2 k.c., choć bardzo podobne, nie są jednak tożsame i nie można wykluczyć przestępstwa przeciwko mieniu. Musi być to jednak umyślne i ciężkie przestępstwo, za które można uznać jedynie takie, które godzi w podstawy egzystencji spadkodawcy (np. spalenie domu, stanowiącego centrum życiowe spadkodawcy, kradzież wózka inwalidzkiego, w konsekwencji czego spadkodawca zostaje pozbawiony możliwości poruszania się”),
– uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych ( patrz wyrok Sądu Okręgowego we Wrocławiu z dnia 24.06.2013 r. sygn. akt: I C 284/12: „Uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych oznacza również długotrwałe, świadome, zawinione ignorowanie takich obowiązków. Może tutaj chodzi o naruszenie obowiązku alimentacyjnego wobec spadkodawcy, ignorowanie jego potrzeb osobistych i materialnych, zerwanie więzi, nieudzielenie wsparcia czy pomocy, zarówno osobistej, jak i finansowej. Wyłącznie do samego spadkodawcy należy ocena, czy spadkobierca naruszył obowiązki wynikające ze stosunków rodzinnych, i sąd nie jest władny do zastępowania w tym zakresie samego spadkodawcy.”
Warto pamiętać, że przyczyna wydziedziczenia powinna wynikać wprost z testamentu (art. 1009 KC) i powinna zawierać uzasadnienie. Powyższe znajduje potwierdzenie choćby w wyroku Sądu Okręgowego we Wrocławiu z dnia 24.06.2013 r. sygn. akt: I C 284/12: „Przyczyna wydziedziczenia powinna zostać w testamencie skonkretyzowana, sprecyzowana, jednoznacznie sformułowana i opisana. Nie może być przyjmowana w sposób dorozumiany, wbrew treści testamentu, z pominięciem tej treści, a także nie może zostać ustalona jako realnie istniejąca w razie braku odpowiedniej dyspozycji testamentu.” czy w
wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 16.11.2017 r., sygn. akt: VI ACa 1018/16: „Wydziedziczenie pozostaje nieskuteczne, jeżeli jego przyczyna nie wynika z treści testamentu – nawet gdyby w rzeczywistości przyczyna wydziedziczenia zachodziła, w związku z czym przyjmuje się, że spadkodawca winien opisać w testamencie przykłady konkretnych zachowań uprawnionego do zachowku, które wypełniałyby ustawowe przesłanki, nie jest zaś wystarczające posłużenie się ogólnymi sformułowaniami, bez wskazania konkretnych zachowań lub rodzaju obowiązków. Przyczyna wydziedziczenia powinna więc zostać w testamencie skonkretyzowana, sprecyzowana, jednoznacznie sformułowana i opisana. Nie może być przyjmowana w sposób dorozumiany, wbrew treści testamentu, z pominięciem tej treści, a także nie może zostać ustalona jako realnie istniejąca w razie braku odpowiedniej dyspozycji testamentu.” oraz z innego wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 14.11.2014 r., sygn. akt: VI ACa 109/14: „ Zgodnie z art. 1009 k.c., przyczyna wydziedziczenia powinna wynikać z treści testamentu. Tym samym podstawą do ustalenia przyczyny wydziedziczenia może być tylko treść testamentu, w którym spadkodawca ma obowiązek określić powody swojego rozporządzenia pozbawiającego wydziedziczonego zarówno prawa do spadku, jak i prawa do zachowku. Nawet bowiem, gdyby w rzeczywistości istniała przyczyna uzasadniająca wydziedziczenie, ale spadkodawca tej przyczyny nie wskazał w testamencie jako podstawy wydziedziczenia, rozrządzenie spadkodawcy w tym zakresie nie byłoby skuteczne.”
Kto może zostać wydziedziczony?
Nie może budzić wątpliwości, że wydziedziczonym może być osoba dorosła mająca pełną zdolność do czynności prawnych.
Pytanie czy może być wydziedziczona również osoba nie będąca jeszcze pełnoletnią? Co do zasady wydaje się, że tak np. z całą pewnością może zostać wydziedziczony 17-latek, który dopuścił się umyślnego przestępstwa przeciwko życiu lub zdrowiu spadkodawcy lub jego osoby najbliższej np. 17 letni syn spadkodawcy ciężko pobił drugiego syna spadkodawcy, wywołując u niego trwałe uszkodzenie narządów ciała.
Jak wynika jednak z orzecznictwa sądowego – wyroku Sadu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 26.09.2018r., sygn.. akt: V ACa 563/17: „W stosunku do dziecka, które nie ukończyło jeszcze czternastego roku życia, złożenie w treści testamentu oświadczenia o jego wydziedziczeniu nie może być w zasadzie skuteczne, jeśli pochodzi ono od ojca w rażący sposób naruszającego swoje obowiązki rodzinne wobec syna, a tym samym również zasady współżycia społecznego. Obowiązkiem każdego z rodziców jest bowiem roztoczenie pieczy nad swoim dzieckiem, nawet jeśli jest ono narodzone ze związku pozamałżeńskiego, jak również zadbanie o jego wychowanie i zaspokojenie wszelkich potrzeb, w tym obdarzenie miłością oraz troską rodzicielską.”
Przebaczenie i skutek wydziedziczenia:
Ważne jest to, że spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył (art. 1010 KC). Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem.
Zgodnie z art. 1011 kc zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę. Oznacza to, że jeżeli np. spadkodawca wydziedziczył swojego syna, a syn ten miał z kolei dwóch synów, to wnukowie są uprawnieni do zachowku, choćby ich ojciec przeżył spadkodawcę, wchodzą niejako w jego miejsce (uchwała SN z 03.12.20215r., III CZP 85/15 „Udział spadkowy, który przypadłby z ustawy wydziedziczonemu przez spadkodawcę jego dziecku, przypada zstępnym wydziedziczonego.”).
Polecane artykuły na blogu: