Zrzeczenie się spadku a odrzucenie spadku
Zrzeczenie się spadku i odrzucenie spadku to dwie różne instytucje prawa spadkowego, które de facto prowadzą do tego samego celu – do uniknięcia nabycia spadku po danym zmarłym. Jednakże instytucje różnią się formą, czasem ich dokonania oraz skutkiem dla zstępnych spadkobiercy.
Zrzeczenie się spadku
Zrzeczenie się spadku to umowa dotycząca spadku, która została uregulowana w art. 1048 kodeksu cywilnego, zwanego dalej KC. Zgodnie z ww. przepisem:
„Spadkobierca ustawowy może przez umowę z przyszłym spadkodawcą zrzec się dziedziczenia po nim. Umowa taka powinna być zawarta w formie aktu notarialnego.”
Oznacza to, że jeszcze za życia spadkodawcy, sam spadkodawca i jego spadkobierca ustawowy np. małżonek, któreś z dzieci, jedno albo wszystkie, mogą zawrzeć przed notariuszem umowę, mocą, której dany spadkobierca zrzeknie się dziedziczenia po przyszłym spadkodawcy.
Skutki zrzeczenia się dziedziczenia – kogo obejmuje zrzeczenie?
Po pierwsze wskazać należy, że zrzeczenie się dziedziczenia obejmuje zarówno samego spadkobiercę ustawowego, jak również zstępnych zrzekającego się, chyba że umówiono się inaczej. Oznacza to, że generalną zasadą jest, że zrzeczenie dziedziczenia obejmuje również zstępnych spadkobiercy ustawowego.
Co więcej, choć nie wynika to wprost z przepisów prawa, to jednak w doktrynie i orzecznictwie nie ma wątpliwości, że umowa o zrzeczenie obejmuje nie tylko zrzekającego się, lecz również jego zstępnych. Lege non distinguente skutek ten odnosi się do wszystkich zstępnych osoby zrzekającej się dziedziczenia, zarówno urodzonych w chwili zawarcia umowy, jak i urodzonych już później, do chwili otwarcia spadku (tak też J. Pietrzykowski, w: Komentarz KC, t. III, 1972, s. 1989; E. Skowrońska-Bocian), a nawet jedynie poczętych w chwili otwarcia spadku (art. 927 § 2 KC).
Nadto nie ulega wątpliwości, że pojęcie „zstępni” jest niezależne od stopnia pokrewieństwa i dotyczy nie tylko dzieci, ale również wnuków, prawnuków. Tym samym zrzeczenie się dziedziczenia wpłynie na sytuację nie tylko dzieci zrzekającego się, lecz także jego wnuków, prawnuków itd.). Można powiedzieć, że w braku odmiennego zastrzeżenia w umowie dochodzi do wyłączenia od dziedziczenia ustawowego całego szczepu pochodzącego od zrzekającego się (tak trafnie m.in. W. Borysiak, w: Osajda, Komentarz KC, Legalis, 2021, art. 1049, Nt 8).
Czy zrzeczenie się ma charakter bezwzględny wobec zstępnych?
Jak wskazano wyżej, przepis art. 1048 KC ma charakter dyspozytywny, umożliwiający stronom umowy swobodne uregulowanie kwestii, tego czy skutki zrzeczenia obejmą również zstępnych spadkobiercy ustawowego. Ustawodawca dopuścił możliwość, że strony umowy zrzeczenia mogą umówić się, że zrzeczenie spadkobiercy ustawowego nie będzie wywierało skutku wobec wszystkich lub niektórych jego zstępnych np. zrzeczenie może obejmować:
- zarówno wszystkie dzieci spadkobiercy, jak i dalszych zstępnych,
- wszystkie dzieci, ale nie obejmować wnuków,
- jedno dziecko i jego zstępnych, a nie obejmować drugiego dziecka i jego zstępnych.
Skutki umowy o zrzeczenie dziedziczenia?
Zrzekający się oraz jego zstępni, których obejmuje zrzeczenie się dziedziczenia, zostają wyłączeni od dziedziczenia, tak jakby nie dożyli otwarcia spadku.
Oznacza to, że cały szczep rodziny jest wyłączony od dziedziczenia i de facto traktowany tak, jakby nie istniał.
Czy umowa zrzeczenia ma wpływ na dziedziczenie testamentowe?
Umowa o zrzeczenie się spadku dotyczy wyłączenie dziedziczenia ustawowego. A zatem nie wyłącza kompetencji przyszłego spadkobiercy do powołania go (lub jego zstępnych) do spadku na podstawie testamentu.
Jednakże umowa zrzeczenia się dziedziczenia ma jednocześnie ten skutek, że wyłącza ona prawo do zachowku lub inne uprawnienia przysługujące tylko spadkobiercom ustawowym np. wynikające z art. 939 KC (przedmioty urządzenia domowego).
Forma umowy o zrzeczenie się spadku
Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia dla swej ważności wymaga bezwzględnie formy aktu notarialnego. Zawarcie jej w jakiejkolwiek innej formie np. pisemnej zwyklej, ustnej, czy jedynie z podpisami notarialnie poświadczonymi, będzie niewystarczające.
Uchylenie umowy o zrzeczenie się dziedziczenia
Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia może zostać uchylona jedynie poprzez zawarcie kolejnej umowy, w której strony, uchylą się od skutków prawnych zawartej uprzednio umowy o zrzeczenie się dziedziczenia. Umowa ta również dla swej ważności bezwzględnie wymaga formy aktu notarialnego.
Wydaje się, że skoro uchylenie umowy i zrzeczenie się dziedziczenia może obejmować globalnie całą umowę, to tym bardziej może dotyczyć części jej postanowień np. może wyłączyć następców spadkobiercy od skutków zrzeczenia lub odmiennie uregulować katalog zstępnych podlegających wyłączeniu od dziedziczenia.
Kiedy można uchylić umowę o zrzeczenia się spadku?
Uchylenie się od skutków prawnych umowy o zrzeczeniu się dziedziczenia będzie możliwe jedynie za życia spadkodawcy.
Natomiast doktryna i orzecznictwo dopuszczają możliwość zawarcia umowy uchylającej umowę o zrzeczenie się dziedziczenia zarówno za życia spadkobiercy, jak i po jego śmierci. Umowa uchylająca może bowiem zostać zawarta z samym spadkobiercą ustawowym lub z zstępnymi spadkobiercy ustawowego, jeżeli umowa o zrzeczenie dziedzicznego ich dotyczy. Nie ma tutaj znaczenia, czy spadkobierca ustawowy żyje czy nie.
Odrzucenie spadku
Odrzucenie spadku następuje przez jednostronne oświadczenie woli osoby powołanej do spadku, które zostało uregulowane w art. 1012 KC i następnych. Zgodnie z ww. przepisem:
„Spadkobierca może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie spadku proste), bądź z ograniczeniem tej odpowiedzialności (zwane przyjęciem spadku dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić.”
Oznacza to, że odrzucenie spadku powoduje, że osoba powołana do spadku na podstawie ustawy lub testamentu, nie będzie dziedziczyła.
Czy można odrzucić spadek z ustawy czy z testamentu?
Odrzucenie spadku może dotyczyć powołania do dziedziczenia na podstawie testamentu lub na podstawie ustawy. Jest to jednostronne oświadczenie woli, z którego powinno wnikać na jakiej podstawie dana osoba została powołana do spadku (ustawa czy testament), kiedy dana osoba dowiedziała się o powołaniu do spadku, czy odrzuca spadek, do którego jest powołana z mocy testamentu, czy z mocy ustawy.
Skutki odrzucenia spadku:
W przypadku odrzucenia spadku spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia, tak jakby nie dożył jego otwarcia. Odrzucenie spadku przez spadkobiercę nie rozciąga się na jego zstępnych. Oznacza to, że nawet jeżeli syn odrzucił spadek po ojcu, to wnuk może dziedziczyć, a jeśli nie chce, też musi złożyć stosowne oświadczenie o odrzuceniu spadku.
W jakiej formie odrzucić spadek?
Odrzucenie może zostać dokonane w następujący sposób:
1. w formie aktu notarialnego (notariusz przygotuje treść oświadczenia, a składający oświadczenie jedynie składa podpis na akcie notarialnym w obecności notariusza i w terminie ustalonym między nimi, koszt to ok. 100 zł wraz z wypisem dla strony),
2. przed sądem (należy złożyć do Sądu wniosek o odebranie ustnego oświadczenia o odrzuceniu , do pisma dołączyć odpis aktu zgonu zmarłego i dowód uiszczenia opłaty sądowej 50 zł, Sąd wyznaczy rozprawę celem odebrania ww. oświadczenia).
Termin na odrzucenie spadku?
Oświadczenie składa się po śmierci spadkodawcy i powinno zostać złożone przed upływem 6 miesięcy od chwili, kiedy spadkobierca dowiedział się o tytule swojego powołania do spadku. Zasadniczo jest to 6 miesięcy od chwili śmierci spadkodawcy, jednak może się okazać, że termin 6 miesięcy będzie liczony od innej daty początkowej niż moment śmierci spadkodawcy.
Odrzucenie spadku w imieniu małoletniego
Odrzucenie spadku w imieniu małoletniego jest dwuetapowe. Najpierw należy uzyskać postanowienie sądu rodzinnego zezwalające na dokonanie czynności przekraczającej zwykły zarząd majątkiem dziecka.
Drugi etap, to złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu dziecka, które może przybrać jedną z powyższych form tj. notarialną lub sądową.
Ważne! Na odrzucenie spadku po śmierci spadkodawcy w imieniu małoletniego też mamy tylko 6 miesięcy. Dlatego należy działać szybko i bez zbędnej.
Uchylenie lub odwołanie oświadczenia o odrzuceniu spadku
Oświadczenie o odrzuceniu spadku jest decyzją nieodwołalną.
Istnieje jednak możliwość uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia o odrzuceniu spadku, w przypadkach przewidzianych przez art. 1019 KC. Jeżeli oświadczenie o odrzuceniu spadku zostało złożone pod wpływem błędu (np. składającemu nie był znany skład spadku, skład spadku był przed nim zatajony) lub groźby (np. osoby trzecie wywoływały niedozwolony wpływ na składającego oświadczenie) to można domagać się przed sądem uchylenia się skutków prawnych oświadczenia. Spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca. Uprawnienie do uchylenia się wygasa: w razie błędu – z upływem 1 roku od czasu, gdy spadkobierca błąd wykrył, a w razie groźby – z upływem 1 roku od chwili, kiedy stan obawy ustał. Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd.
Reasumując, choć instytucje sprowadzają się do tego samego celu jakim jest uniknięcie dziedziczenia po danym zmarłym, jednak inny jest:
1/. czas dokonania tych czynności – zrzeczenie za życia spadkodawcy, odrzucenie po jego śmierci;
2/. forma – zrzeczenie w formie umowy, odrzucenie w formie jednostronnego odwołania spadku;
3/. skutki dla osób trzecich – zrzeczenie – odejmuje zstępnych, odrzucenie nie obejmuje.
Tematyka jest dość skomplikowana, konieczna jest dokładna i rzetelna analiza sytuacji danej osoby, by móc podjąć optymalną decyzję zabezpieczającą jej interesy. Z pewnością takiej analizy może dokonać adwokat specjalizujący się w prawie spadkowym.
Polecane wpisy na blogu: