Prawo do zachowku
Swoboda testowania oznacza, że spadkodawca może cały swój majątek przeznaczyć w testamencie dowolnej osobie nienależącej do rodziny albo dalszym krewnym, z pominięciem osób najbliższych. Tym samym, spadkodawca może wyeliminować z dziedziczenia swoich najbliższych – spadkobierców ustawowych. Jednakże spadkobiercy ustawowi nie są pozbawieni ochrony, przysługuje im prawo do zachowku.
Do Kancelarii bardzo często zgłaszają się Klienci z licznymi pytaniami dotyczącymi spadku, postępowania spadkowego, prawa do zachowku i innych kwestii związanych z prawem spadkowym. Klienci pytają przede wszystkim o to kto jest uprawniony do zachowku? czy mają prawo do zachowku po mamie? czy mają prawo do zachowku po bracie? czy maja prawo do zachowku po żonie? czy maja prawo do zachowku po dziadkach? jak obliczyć zachowek i jak go dochodzić? czy prawo do zachowku się przedawnia? kiedy wygasają roszczenia uprawnionego do zachowku? jaki wpływ na prawo do zachowku ma sporządzenie testament? jaki związek z prawem do zachowku mają darowizny? co to jest zapis windykacyjny? czy dolicza się do spadku zapisów zwykłych i poleceń?
Na te i inne pytani postaramy się odpowiedzieć w niniejszym wpisie. Gdyby po jego lekturze pojawiły się dalsze pytania zapraszamy do kontaktu z Kancelarią BPG.
Kwestie dotyczące zachowku regulują przepisy Kodeksu cywilnego.
Komu przysługuje zachowek i w jakiej wysokości?
Uprawnionymi do zachowku są:
Prawo do zachowku przysługuje najbliższym krewnym zmarłego – zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należy się zachowek ( art. 991 Kodeksu cywilnego dalej KC). Oznacza to, że jeżeli spadkobiercy, którzy byliby powołani do spadku z mocy ustawy, nie otrzymali należnego im spadku np. na skutek sporządzenia testamentu, tudzież na skutek wcześniejszych darowizny lub zapisów windykacyjnych na rzecz innych osób, są uprawnieni do zachowku.
A zatem w pierwszej kolejności prawo do zachowku służy małżonkom i dzieciom zmarłego, a jeżeli któreś z dzieci nie dożyło otwarcia spadku, pozostawiając zstępnych, jego zstępnym, czyli wnukom lub prawnukom spadkodawcy. Należy przy tym pamietać, że dzieci / wnuki /prawnuki własne i przysposobione są traktowane na równi.
Jeżeli spadkodawca nie miał dzieci, tudzież dzieci te nie przeżyły spadkobiercy, a jednocześnie nie pozostawiły zstępnych, prawo do zachowku przysługuje małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy.
Kto nie jest uprawniony do zachowku:
Jak wskazano powyżej uprawnieni do zachowku są małżonek, zstępni lub rodzice, jeżeli dziedziczyliby w danych okolicznościach np. gdyby nie testament.
Jednak nie zawsze ww. osobom przysługuje roszczenie o zachowek. Poniżej kilka zasad dotyczących tego w jakich przypadkach dane osoby są wyłączne od prawa do zachowku:
- Zachowek nie przysługuje rodzeństwu spadkodawcy albo jego zstępnym,
- Zachowek nie przysługuje spadkobiercom, którzy zrzekli się dziedziczenia tzn. za życia spadkodawcy zawarli notarialną umowę ze spadkodawcą, w której zrzekli się dziedziczenia po nim (art. 1048 i art. 1049 kodeksu cywilnego),
- Zachowek nie przysługuje zstępnym spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia, jeżeli w umówię o zrzeczeniu się, nie postanowiono inaczej (art. 1048 i art. 1049 kodeksu cywilnego),
- Zachowek nie przysługuje spadkobiercom, którzy zostali uznani przez sąd za niegodnych dziedziczenia, jednak w tym przypadku dzieci spadkobierców uznanych za niegodnych, zachowują prawo do zachowku (art. 928 kodeksu cywilnego),
- Zachowek nie przysługuje spadkobierców, którzy spadek odrzucili – spadek przypadający im z ustawy (art. 1020 kodeksu cywilnego),
- Zachowek nie przysługuje spadkobiercom, którzy zostali wydziedziczeni tzn. pozbawieni prawa do zachowku; w tym przypadku dzieci wydziedziczonych spadkobierców zachowują prawo do zachowku ( art. 1008 kodeksu cywilnego),
- Zachowek nie przysługuje małżonkowi zmarłego, który zostanie wyłączony wyrokiem sądu, w sytuacji gdy spadkodawca jeszcze za życia wystąpił o rozwód lub separację z winy tego małżonka (art. 940 kodeksu cywilnego).
W jakiej wysokości należny jest zachowek?
Zachowek oblicza się jako połowa udziału (1/2), który przypadłby danej osobie, gdyby był powołany do spadku i doszłoby do dziedziczenia ustawowego. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest małoletni lub trwale niezdolny do pracy, wysokość zachowku oblicza się jako dwie trzecie (2/3) wartości udziału spadkowego, który by mu przypadł.
Jeżeli zatem zstępny, małżonek lub rodzice nie otrzymali należnego im zachowku, w postaci uczynionej przez zmarłego darowizny, w postaci powołania do spadku lub zapisu, to przysługuje im przeciwko spadkobiercą roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo jego uzupełnienia.
Jak należy obliczyć wartość udziału spadkowego?
Zachowek zawsze jest oznaczony określoną kwotą pieniężną, a jej wysokość jest uzależniona od trzech czynników tj. od:
- udziału spadkowego, który przypadłby uprawnionemu,
- osobistych kwalifikacji uprawnionego,
- substratu zachowku.
Zasady obliczania zachowku są bardzo skomplikowane. Kwestię tę regulują przepisy art. 992 – art. 997 Kodeksu cywilnego.
Ustalenie wartości udziału spadkowego:
Udział spadkowy oznacza ułamek w jakim uprawniony byłby powołany do spadku, gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego. Inaczej niż przy ustaleniu ułamka przy dziedziczeniu ustawowym, przy ustalaniu wartości udziału spadkowego stanowiącego podstawę obliczenia zachowku uwzględnia się spadkobierców, w tym również tych niegodnych dziedziczenia oraz spadkobierców którzy spadek odrzucili, nie uwzględnia się natomiast, tych którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni ( art. 992 kodeksu cywilnego).
Osobiste kwalifikacje uprawnionego:
Ustalony w powyższy sposób udział spadkowy mnoży się przez ułamek wielkości 1/2 lub 2/3 w zależności od osobistych kwalifikacji uprawnionego. Zasadniczo uprawnionemu przysługuje zachowek w wysokości 1/2 tego co by dziedziczył. Jednak w wyjątkowych sytuacjach będzie to udział 2/3, to jest wtedy gdy uprawniony do zachowku jest małoletni np. dzieci, wnuki lub gdy jest trwale niezdolny do pracy.
Substrat zachowku:
Sposób obliczenia substratu zachowku jest bardzo skomplikowany, wymaga szeregu informacji pozwalających na obliczenie masy spadkowej, a także ustalenia wartości dokonanych zapisów i darowizn.
Zasada! Do substratu zachowku należy doliczyć darowizny oraz zapisy windykacyjne, natomiast nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń.
Poniżej przedstawiamy szczegółowo jakie kroki należy uczynić by ustalić substrat zachowku?
- W pierwszej kolejności należy ustalić wartość spadku tj. wszelkich aktywów i pasywów wchodzących w skład spadku. Z tym jednak zastrzeżeniem, że przy obliczaniu długów spadkowych nie bierze się pod uwagę długów wynikających z zapisów zwykłych i poleceń oraz z zachowku. Następnie tak obliczoną wartość długów należy odjąć od aktywów, uzyskując tzw. czystą wartość spadku.
- Do czystej wartości spadku należy doliczyć zapisy windykacyjne i niektóre darowizny uczynione przez spadkobiercę wówczas otrzymujemy tzw substrat zachowku.
Zapis windykacyjny – co to jest?
Zapis windykacyjny jest rozrządzeniem testamentowym, co oznacza, że można go ustanowić wyłącznie w testamencie sporządzonym w formie notarialnej. Przedmiotem zapisu windykacyjnego mogą być rzecz oznaczone co do tożsamości (np. nieruchomości), zbywalne prawa majątkowe (np. wierzytelności , udziały w spółce), przedsiębiorstwo, gospodarstwo rolne. Ustanowienie zapisu windykacyjnego skutkuje automatycznym przejściem na osobę uprawnioną własności rzeczy, bez konieczności dokonywania po śmierci spadkodawcy jakichkolwiek czynności.
Jakie darowizny dolicza się do spadku?
Zasadą jest, że do ustalenia substratu zachowku dolicza się darowizny. Jednak nie wszystkie. Kodeks cywilny zawiera pewne wyłączenia dotyczące tego, które darowizny dolicza się do spadku. Wyłączenia darowizn można podzielić na dwie kategorie według:
- kryterium wartości i celu – nie dolicza się drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych,
- kryterium czasu – dokonanych przed dziesięciu laty licząc wstecz od otwarcia spadku na rzecz osób nie będących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku, a zatem darowizny dokonane na rzecz spadkobierców lub uprawnionych do zachowku zalicza się do substratu zachowku, niezależnie do czasu w jakim zostały dokonane ( art. 994 §1 kodeksu cywilnego).
Nadto:
- przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się darowizn, które spadkodawca uczynił w czasie, kiedy zmarły nie miał zstępnych, za wyjątkiem sytuacji gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego ( art. 994 §2 kodeksu cywilnego),
- przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem związku małżeńskiego (art. 994 §3 kodeksu cywilnego),
- zapis windykacyjny i darowiznę uczynioną uprawnionemu do zachowku zalicza się na ten zachowek, dolicza się też ów zapis i darowiznę uczynioną wstępnemu, jeśli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny (art. 996 kodeksu cywilnego),
- jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek koszty poniesione przez zmarłego na wychowanie oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku ( art. 997 kodeksu cywilnego).
Jak ustalić wartość uczynionych zapisów windykacyjnych i darowizn?
Wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili ustalania zachowku. A zatem, jeżeli ktoś dochodzi roszczeń z tytułu zachowku np. kilka lat po otwarciu spadku ( po śmierci spadkodawcy), a nadto proces również trwa kilka lat, to warto podkreślić, że wartość zapisu windykacyjnego określa się co prawda wg stanu z chwili otwarcia spadku, ale według cen z chwili orzekania.
Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku. W tym przypadku jeżeli ktoś uzyska w darowiźnie dom, następnie go wyremontuje, a po 10 lat od momentu darowizny, spadkodawca umrze, to dla ustalenia wartości tej darowizny będzie miało znaczenie to jaki był jej stan w chwili dokonania darowizny ( przed remontem), ale według cen z chwili orzekania o zachowku.
ROSZCZENIE do zapłaty zachowku / o uzupełnienie zachowku
Aby otrzymać należny zachowek należy wystąpić z powództwem o zapłatę zachowku przeciwko osobom, zobowiązanym do zapłaty zachowku, wskazując jednocześnie wysokość poszczególnych roszczeń. Pozew należy poprzedzić wezwaniem do zapłaty zachowku – określonej kwoty pieniędzy. Jeżeli termin zakreślony w wezwaniu upłynie bez jakiejkolwiek reakcji z drugiej strony lub jeżeli strona nie uzna roszczenia co do zasady lub co do wysokości, można wystąpić do sądu z pozwem. W pozwie należy wykazać ww. okoliczności tj. ustalić wartości udziału spadkowego, wykazać osobiste kwalifikacje uprawnionego, a co za tym idzie wykazać, że uprawnionemu przysługuje roszczenie o 1/2 lub o 2/3 udziału spadkowego, a w końcu ustalić wartość substratu zachowku tj. masy czynnej spadku, zapisów windykacyjnych i darowizn podlegających zaliczeniu
Jaka jest różnica miedzy roszczeniem o zapłatę zachowku a roszczeniem o uzupełnienie zachowku?
Z roszczeniem o zachowek mamy do czynienia wtedy, gdy uprawniony nie otrzymał po śmierci spadkodawcy żadnego przysporzenia, nie otrzymał nic tytułem należnego zachowku np. w postaci udziału w spadku, w postaci darowizny, czy zapisu. Przykład: W skład spadku wchodził dom, który zmarły przekazał w testamencie jednemu synowi. Drugi syn nie otrzymał nic. Wówczas drugiemu synowi przysługuje roszczenie o zachowek.
Uzupełnienie zachowku polega na tym, że w sytuacji gdy uprawniony nie może otrzymać od spadkobiercy należnego mu zachowku, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, ale otrzymał już wcześniej jakieś przysporzenie dokonane przez spadkodawcę np. w formie darowizny samochodu. Przykład: W skład spadku wchodził dom o wartości 500.000 zł, który zmarły przekazał w testamencie jednemu synowi. Drugi syn kilka lat wcześniej otrzymał samochód o wartości 40.000 zł. Wówczas drugiemu synowi przysługuje roszczenie o uzupełnienie zachowku, bowiem w części został ona zaspokojony poprzez uczynioną na jego rzecz darowiznę.
Przeciwko komu pozew o zachowek?
Przeciwko komu kierujemy roszczenie: przeciwko spadkobiercy testamentowemu, zapisobiorcy windykacyjnemu lub obdarowanemu, jeżeli po ich stronie doszło do wzbogacenia będącego skutkiem darowizny lub wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego.
Prawo do zachowku PRZEDAWNIENIE
Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przedawniają się z upływem lat 5 od ogłoszenia testamentu, jednak roszczenia przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny, przedawniają się z upływem lat 5 od dnia otwarcia spadku.
Wydziedziczenie – pozbawienie prawa do należnego zachowku
Na koniec wskazać należy, że spadkodawca może osoby uprawnione zachowku pozbawić tego prawa poprzez tzw. wydziedziczenie. Otóż spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli uprawnieni do zachowku:
- wbrew jego woli postępują uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
- dopuścili się względem niego albo jego osoby najbliższej umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
- uporczywie nie dopełniają względem niego obowiązków rodzinnych ( art. 1008 kodeksu cywilnego).
Przyczyna wydziedziczenia powinna wynikać wprost z testamentu, powinna być dobrze opisana i oczywiście polegać na prawdzie (art. 1009 Kodeksu cywilnego).
Spadkodawca nie może wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli mu przebaczył. A zatem nawet jeżeli spadkobierca dopuścił się wyżej opisanych czynów, ale spadkodawca mu przebaczył, normalnie z nim rozmawiał, utrzymywali przez jakiś czas poprawne relacje, to nie może później go wydziedziczyć. Również w sytuacji gdy najpierw do wydziedziczył – w testamencie złożył takie oświadczenie, a następnie mu przebaczył, to takie wydziedziczenie nie będzie skuteczne (art. 1010 Kodeksu cywilnego).
Na temat wydziedziczenia pisaliśmy również tutaj:
- https://kancelaria-bpg.pl/zachowek-osoby-wylaczone-z-zachowku/
- https://kancelaria-bpg.pl/wydziedziczenie-czyli-pozbawienie-prawa-do-zachowku/
Polecane wpisy na blogu: