Pozbawienia władzy rodzicielskiej

Pozbawienia władzy rodzicielskiej

Definicja władzy rodzicielskiej

Dziecko od narodzenia aż do pełnoletności ( zasadniczo do 18 roku życia) pozostaje pod władzą rodzicielską obojga rodziców. Z chwilą urodzenia dziecka w małżeństwie lub uznania ojcostwa/ ustalenia ojcostwa dziecka urodzonego poza małżeństwem, obojgu rodzicom przysługuje władza rodzicielska. Przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego ( dalej KRO) nie zawierają jednak definicji władzy rodzicielskiej. Określają natomiast jakie obowiązki i uprawnienia rodziców obejmują wykonywanie tejże władzy. W szczególności rodzice mają obowiązek i prawo do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka. W ten sposób rodzice mają przygotować dziecko do samodzielnego życia.

Przesłanki pozbawienia władzy rodzicielskiej

Zgodnie z art. 111 §1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego „Jeżeli władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka, sąd opiekuńczy pozbawi rodziców władzy rodzicielskiej. Pozbawienie władzy rodzicielskiej może być orzeczone także w stosunku do jednego z rodziców.” Nadto w myśl art. 111 § 1a KRO, „Sąd może pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej, jeżeli mimo udzielonej pomocy nie ustały przyczyny zastosowania art 109 §2 pkt5 KRO, a w szczególności, gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem.”

Przepisy te wskazują na istnienie szeregu przesłanek, które mogą być podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej. I tak możemy wyodrębnić następujące grupy:

  • trwała przeszkoda w sprawowaniu władzy,

  • nadużywanie lub rażące zaniedbywanie władzy rodzicielskiej,

  • brak ustania przesłanek do umieszczenia dzieci w pieczy zastępczej, w szczególności trwały brak zainteresowania dziećmi.

Trwała przeszkoda w sprawowaniu władzy

Przeszkoda w sprawowaniu władzy rodzicielskiej o charakterze trwałym, to taka, która wedle rozsądnego przewidywania będzie istniała przez długi czas, niedający się ustalić albo wprawdzie możliwy do przewidzenia, ale obejmujący bardzo długi okres czasu, np. zaginięcie jednego z rodziców, jego wyjazd na stałe lub nawet na czas nieokreślony za granicę, połączony z całkowitym brakiem zainteresowania dzieckiem, umieszczenie rodzica w zakładzie karnym w celu odbycia długotrwałej kary pozbawienia wolności, umieszczenie go z powodu nieuleczalnej choroby w zakładzie leczniczym.

„Podług utrwalonego zapatrywania doktryny i judykatury przez trwałą przeszkodę, uniemożliwiającą wykonywanie władzy rodzicielskiej, należy rozumieć taki układ stosunków, który wyłącza sprawowanie przez rodziców władzy rodzicielskiej na stałe w tym sensie, że albo według rozsądnego przewidywania nie można ustalić czasu trwania tego układu albo – co najmniej – że układ ten będzie istniał przez czas długi.” postanowienie SN z dn. 02.06.2000 r., sygn. akt: II CKN 960/00

Trwałą przeszkodę należy odróżnić od przeszkody o charakterze przejściowym, która stanowi przesłankę do zawieszenia władzy rodzicielskiej, o czym stanowi art. 110 KRO (zawieszenie władzy rodzicielskiej) np. odbywanie kary pozbawienia wolności w wymiarze 1 roku.

Nadużywanie lub rażące zaniedbywanie władzy

Po pierwsze podkreślić należy, że nadużywanie władzy rodzicielskiej lub jej zaniedbywanie, które prowadzić może do pozbawienia władzy rodzicielskiej to powtarzalne lub stałe negatywne zachowanie rodzica lub obojga rodziców. Nie stanowi podstawy pozbawienia władzy rodzicielskiej jednorazowe zachowanie rodzica stanowiące co prawda nadużycie lub zaniedbanie władzy rodzicielskiej.

Nadużywanie władzy rodzicielskiej

Nadużywanie władzy rodzicielskiej to takie zachowanie względem dziecka, ewentualnie względem innych osób, które będzie obiektywnie wywierało destrukcyjny wpływ na proces wychowania i rozwoju psychicznego dziecka, choćby nie było to związane z subiektywnym, negatywnym nastawieniem rodzica wobec dziecka. Może polegać np. na stosowaniu kar cielesnych, nadmiernym karceniu, wykorzystywaniu dziecka do czynów nierządnych, w tym nakłanianiu go do uprawiania prostytucji; zmuszaniu dziecka do nadmiernej pracy w domu, jak też zarobkowej; wychowywaniu dziecka we wrogości do drugiego z rodziców; doprowadzeniu, przez brak dbałości, do nagannego zachowywania się dziecka w szkole i do braku postępów w nauce; pozbawieniu dziecka jego naturalnego środowiska rodzinnego i bezpośredniej pieczy drugiego z rodziców przez bezprawne zatrzymanie go u siebie, zwłaszcza gdy łączy się to z wywiezieniem dziecka wbrew woli drugiego z rodziców na stałe za granicę ; zamieszkaniu wraz z dzieckiem z nowym partnerem, jeżeli taki układ wywiera niekorzystny wpływ na wychowanie dziecka. Nadto za obiektywnie niewłaściwe uznać należy: nadużywanie alkoholu, zażywanie narkotyków, inne uzależnienie np. od hazardu, rozwiązły lub przestępczy tryb życia (np. utrzymywanie się z kradzieży).

Rażące zaniedbywanie władzy rodzicielskiej

Natomiast z rażącym zaniedbywaniem obowiązków rodzicielskich wobec dziecka mamy do czynienia zarówno wtedy, gdy zaniedbywanie jest poważne, ale również wtedy, gdy zaniedbywanie o mniejszym ciężarze gatunkowym nabiera cech uporczywości i niepoprawności, np. uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, zaniechanie kontaktu z dzieckiem, porzucenie dziecka, brak zainteresowania sprawami dziecka.

” Nadużywanie alkoholu, uprawianie przestępczego procederu oraz uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka stanowią dostateczną przyczynę pozbawienia władzy rodzicielskiej (art. 111 § 1 KRO)” postanowienie SN z dn. 12.01.2000 r. , sygn. akt: II CKN 834/99.

Uzasadnione jest pozbawienie matki władzy rodzicielskiej nad małoletnią córką w sytuacji, gdy z poczynionych ustaleń wynika, że zaniedbania jej obowiązków rodzicielskich wobec córki są rażące, a jej tryb życia nie uległ zmianie mimo podejmowanych działań resocjalizacyjnych i zagraża demoralizacyjnym wpływem na córkę.” postanowienie SN z dn. 25.05.1999 r. , sygn. akt: IICKN 221/99.

„Naruszenie obowiązków rodzica, który uporczywie, w sposób nacechowany złą wolą, nie realizuje wobec małoletniego dziecka swoich podstawowych wobec niego obowiązków , wynikających z norm prawa materialnego o charakterze kogencyjnym, przenosząc na wzajemne relacje z nim konflikt małżeński, czego konsekwencje uderzają bezpośrednio w dobro dziecka, może być podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej.” wyrok SA Kraków z dn. 14.12.2018, sygn. akt: I ACa 270/18

„Postawę ojca, który opuścił on dom rodzinny, kiedy małoletni byli w wieku 7, 5 i 3 lat i od tego czasu nie utrzymywał z nimi kontaktu, nie łożył na ich utrzymanie, nie interesował się ich losem, ocenić trzeba jako szczególnie naganną. Jest ona przejawem uchybienia przepisowi art. 96 § 1 KRO, który to obliguje rodziców do troski o fizyczny i duchowy rozwój dziecka i przygotowania go do pracy dla dobra społeczeństwa stosownie do jego uzdolnień, a które to uchybienie na podstawie art. 111 KRO może prowadzić nawet do pozbawienia władzy rodzicielskiej. ” wyrok SO w Nowym Sączu z dn. 21.11.2013 r. sygn. akt: III Ca 718/13

Brak ustania przesłanek do umieszczenia dzieci w pieczy zastępczej i trwały brak zainteresowania dziećmi

Pozbawienie władzy rodzicielskiej nastąpić może również w razie braku ustania przesłanek do umieszczenie małoletniego dziecka w pieczy zastępczej w trybie zarządzeń opiekuńczych, o którym mowa w art. 109 §2 pkt. 5 KRO. A zatem, jeżeli zajdą przesłanki do wydania zarządem opiekuńczych i umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej ( rodzinie zastępczej, instytucjonalnej pieczy zastępczej np. w domu dziecka, rodzinnym domu dziecka) wymaga dobro dziecka, a nadto zostaną wdrożone instrumenty mające na celu poprawę kompetencji rodzicielskich rodziców ( nakaz odbycia kursów lub szkoleń), względnie zmierzające do poprawy stanu zdrowia rodziców ( nakaz odwyku) lub warunków mieszkaniowych dzieci (remont domu, łazienki), jeżeli to one było przesłanką wydania zarządzeń opiekuńczych, a mimo to przyczyna wydania zarządzeń opiekuńczych nie odpadnie, a w szczególności, jeśli rodzice trwale nie interesują się dziećmi, to wówczas może dojść do pozbawienia władzy rodzicielskiej. W razie wydania zarządzeń opiekuńczych i umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej, sąd ustanawia również dla rodziny kuratora sądowego. Jeżeli mimo upływu czasu i wdrożonej pomocy instytucjonalnej ( pomocy kuratora sądowego, asystenta rodziny, wydania zaleceń co do konieczności określonego zachowania) nie ustaną przyczyny umieszczenia dzieci w rodzinie zastępczej, sąd może pozbawić rodziców / rodzica władzy rodzicielskiej.

Pozbawienie praw rodzicielskich jednego czy obu rodziców?

Odebranie władzy rodzicielskiej może dotyczyć obu rodziców lub tylko jednego z nich. Zależnie od tego, czy przesłanki pozbawienia władzy zachodzą względem jednego czy obu. Statystycznie częściej dochodzi do pozbawienia władzy jednego rodzica, zazwyczaj ojca dziecka, kiedy to po rozwodzie / rozstaniu rodziców, matka dziecka pozostaje jedynym faktycznym opiekunem dziecka, a ojciec trwale przestaje interesować się dzieckiem, zaniechuje utrzymywania kontaktów, nie łoży na utrzymanie dziecka itp. Zdarzają się też przypadki, że pozbawienie władzy obejmie oboje rodziców np. w przypadku, gdy wspólnie w sposób nagminny zaniedbują obowiązki rodzicielskiej względem dzieci np. znęcali się nad dziećmi, nie dbali o ich wychowanie, rozwój, nie zapewniali podstawowych warunków bytowych. Należy przy tym podkreślić, że nie zawsze podstawy odebrania władzy obojgu rodzicom będę te same. Może dojść do sytuacji, że podstawą pozbawienia władzy ojca będzie np. znęcanie się nad matką i dzieckiem oraz jego alkoholizm, zaś podstawą odebrania władzy matce będzie np. rozwiązły tryb życia, brak dbałości o wychowaniu dziecka, stosowanie kar cielesnych wobec dziecka.

Co więcej, jak wynika z orzecznictwa możliwe jest pozbawienie władzy rodzicielskiej tylko nad jednym z dzieci, a np. ograniczenie władzy rodzicielskiej wobec drugiego dziecka.

„Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie ma charakteru generalnego i może być orzeczone tylko co do jednego dziecka, jeżeli w stosunku do tego dziecka wystąpi którakolwiek z przyczyn przewidzianych w art. 111 § 1 KRO.” postanowienie SN z dnia 12.09.2000 r., sygn. akt: III CKN 1143/00

Jaki jest tryb postępowania sądowego?

Pozbawienie władzy wymaga wydania orzeczenia sądowego ( postanowienia lub wyroku). Kwestia ta nie może być przedmiotem ugody zawartej między stronami przed sądem czy też przed mediatorem, a zatwierdzonej przez sąd. Sprawy te mają zazwyczaj charakter długotrwały, bowiem wymagane jest dogłębne i rzetelne zbadanie sprawy i wyjaśnienie wszelkich okoliczności faktycznych. W sprawca dotyczących władzy rodzicielskiej nadrzędne znaczenie ma dobro dziecka, a nie obu czy jednego z rodziców.

Pozbawienie władzy rodzicielskiej może zostać orzeczone:

  • w toku samoistnej sprawy o pozbawienie władzy rodzicielskiej, toczącej się przed sądem rejonowym w postępowaniu nieprocesowym – w postanowieniu o pozbawieniu władzy rodzicielskiej,
  • w toku sprawy o ustalenie ojcostwa, toczącej się przed sądem rejonowym w postępowaniu procesowy) – w wyroku ustalającym ojcostwo,
  • w toku sprawy o rozwód / separację / unieważnienie małżeństwa, toczącej się przed sądem okręgowym w postępowaniu procesowym – w wyroku orzekającym rozwód / separację / unieważnienie małżeństwa.

Skutki pozbawienia władzy rodzicielskiej

Rodzic, wobec którego zastosowano najsurowszy ze środków ingerencji w sprawowanie władzy rodzicielskiej (czyli pozbawienie władzy rodzicielskiej) nie ma prawa do uczestnictwa w wychowaniu dziecka, decydowania o nim, występowania w jego imieniu oraz zarządu jego majątkiem. Wówczas wszelkie prawa wykonuje drugi z rodziców, a jeżeli nie żyje lub również jest pozbawiony władzy, opiekun ( art. 94 KRO). Pozbawienie władzy rodzicielskiej nie powoduje jednak uchylenia obowiązku alimentacyjnego wobec dziecka ani obowiązku utrzymywania z dzieckiem kontaktów ( w praktyce jedynie w wymiarze dla podtrzymania więzi).

„Orzekając o zastosowaniu środków ingerencji w sferę władzy rodzicielskiej sąd nie może pomijać okoliczności, że prawo do osobistej styczności z dzieckiem przysługuje nawet rodzicowi pozbawionemu władzy rodzicielskiej, chyba że z uwagi na dobro dziecka sąd opiekuńczy zakaże takiej styczności (art. 113 § 1 KRO).” postanowienie SN z dn. 05.01.1999 r., sygn. akt: III CKN 979/98

Czy pozbawienie władzy winno być poprzedzone jej ograniczeniem?

Przepisy nie nakładają na sąd obowiązku uprzedniego ograniczenia władzy rodzicielskiej, jednak zazwyczaj w praktyce tak się dzieje. Jeżeli organy, w tym sąd dojdą do przekonania, że dobro dzieci jest naruszone lub zagrożone winny podjąć działania. Jeżeli nie dochodzi do bardzo drastycznych sytuacji, uzasadniających przy pierwszej interwencji pozbawienie rodziców władzy rodzicielskiej, zazwyczaj początkowo Sąd orzeka, iż władza rodzicielska będzie ograniczona np. przez nadzór kuratora sądowego.

Jednak jeżeli mimo ograniczenia władzy i nadzoru kuratora sądowego sytuacja małoletniego dziecka nie ulega poprawie, wówczas sąd może nawet z urzędu albo na wniosek kuratora lub innej jednostki, wszcząć postępowanie o pozbawienie władzy rodzicielskiej.

Może się jednak zdarzyć, że już przy pierwszym postępowaniu dojdzie do pozbawienia praw rodzicielskich. Wszystko zależy od okoliczności sprawy i tego czy istnieją podstawy do pozbawienia praw rodzicielskich np.:

  • jeżeli rodzice się rozstają lub rozwodzą, a nie są w stanie się porozumieć, to konieczne jest rozstrzygnięcie w zakresie władzy; zazwyczaj dochodzi do powierzenia władzy jednemu z rodziców przy jednoczesnym ograniczeniu władzy rodzicielskiej drugiego rodzica, a później w razie rażącego zaniedbywania obowiązków może dojść do pozbawienia praw,
  • jeżeli okaże się, że rodzic popełnił ciężkie przestępstwo przeciwko zdrowiu lub życiu dziecka, sąd może od razu uznać za konieczne pozbawienie go praw rodzicielskich.

Przywrócenie władzy rodzicielskiej

Zgodnie z art. 111 § 2 KRO wynika, że przywrócenie przez sąd opiekuńczy władzy rodzicielskiej jest uzależnione od dwóch przesłanek:

  • ustania przyczyny pozbawienia tej władzy oraz
  • celowości tego przywrócenia.

Postępowanie sądowe o przywrócenie praw rodzicielskich może być wszczęte z urzędu przez Sąd np. w razie powzięcia informacji o spełnieniu przesłanek uzasadniających przywrócenie władzy od kuratora sądowego lub na wniosek samego zainteresowanego rodzica lub inne instytucji.

 

Polecane wpisy na blogu: