Podział majątku po rozwodzie

Data wpisu 21 stycznia 2022

W myśl art. 31 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego ( dalej KRO) z chwilą zawarcia małżeństwa między małżonkami z mocy ustawy powstaje wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków.

Powyższa regulacja oznacza, że z chwilą zawarcia małżeństwa, jeżeli strony nie postanowiły inaczej tj. nie zawarły umowy o rozdzielności majątkowej, potocznie intercyzy, między małżonkami z mocy ustawy powstaje ustrój ustawowej wspólności maj†nowej. Z tym momentem powstają de facto 3 odrębne majątki – majątek wspólny małżonków oraz dwa odrębne majątki osobiste męża i żony.

Majątek wspólny małżonków

Zgodnie z art. 33§2 KRO do majątku wspólnego należą w szczególności:

pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków;
dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków;
środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków;
kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych.

Oznacza to, że w skład majątku wspólnego wchodzą wszystkie dobra ( ruchomości, nieruchomości, oszczędności) nabyte w trakcie trwania małżeństwa , zarówno te które wspólnie nabyli małżonkowie, jak i te, które zostały nabyte przez jednego z nich. Do majątku wspólnego należą też środki zgromadzone w funduszach emerytalnych, dochody z majątku wspólnego oraz z majątków osobistych obojga – w tym np. z czynszu za wynajem mieszkania będącego osobistą własnością męża lub żony, uzyskane w czasie trwania małżeństwa.

Majątek osobisty każdego z małżonków

Przepisy zawierają enumeratywnie wyliczenie składników zaliczanych do majątku osobistego. Oznacza to, że tylko te ściśle wymienione w art. 33 KRO składniki majątkowe należą do majątku osobistego. Wszystko inne to składniki majątku wspólnego.

Zgodnie z art. 33 KRO do majątku osobistego każdego z małżonków należą:

przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;
przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, chyba że spadkodawca lub darczyńca inaczej postanowił;
prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;
przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;
prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanemu małżonkowi z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jego potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość;
wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej jednego z małżonków;
przedmioty majątkowe uzyskane z tytułu nagrody za osobiste osiągnięcia jednego z małżonków;
prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy;
przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej.

Kiedy można podzielić majątek wspólny?

Zasadniczo majątek wspólny małżonków podlega podziałowi dopiero po ustaniu wspólności ustawowej majątkowej. Ustanie wspólności majątkowej małżeńskiej może nastąpić:

po prawomocnym orzeczeniu rozwodu,
po prawomocnym orzeczeniu separacji,
po prawomocnym wyroku ustanawiającym w małżeństwie rozdzielność majątkową na żądanie jednego z małżonków, a po spełnieniu warunków również na żądanie wierzyciela jednego z małżonków,
zawarcia przez małżonków umowy notarialnej wprowadzającej w małżeństwie ustrój rozdzielności majątkowej ( intercyza – potoczna nazwa umowy majątkowej), zarówno przed zawarciem małżeństwa, jak i w trakcie,
ogłoszenia upadłości jednego z małżonków,
ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków, choćby częściowego.

Do czasu zaistnienia, któregokolwiek z ww. zdarzeń, nie może dojść do podziału majątku wspólnego małżeńskiego. Wspólność ustawowa małżeńska ma bowiem charakter wspólności łącznej i niepodzielnej.

Wyjątkiem od tej zasady jest podział majątku dokonywany w wyroku rozwodowym. Jeśli w trakcie sprawy rozwodowej sąd zdecyduje się na dokonanie podziału majątku, zarówno zniesienie wspólności małżeńskiej, jak i faktyczny podział majątku następuje w jednym momencie – z chwilą uprawomocnienia się wyroku rozwodowego.

Najczęściej spotykanym momentem ustania wspólności majątkowej małżeńskiej jest uzyskanie prawomocnego wyroku rozwodowego lub zawarcie intercyzy. Jednak gdy np. sprawa rozwodowa jest w toku, a z okoliczności wynika, że będzie trwała długo, zaś małżonkowie nie chcą się porozumieć i zawrzeć intercyzy, to możliwe jest np. uzyskanie rozdzielności majątkowej w osobnym postępowaniu sądowym i to nawet z datą wsteczną.

Podział majątku po rozwodzie a udziały w majątku wspólnym po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej

Zasadniczo zgodnie z art. 43KRO oboje małżonkowie mają równe udziały w majątku wspólnym. A zatem zasadą jest, że udziały małżonków w majątku małżeńskim są takie same i wynoszą po 1/2.

Jednakże z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, ażeby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku. Przy ocenie, w jakim stopniu każdy z małżonków przyczynił się do powstania majątku wspólnego, uwzględnia się także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym.

Co więcej istotne jest, że uprawniony do zgłoszenia takiego żądania jest każdy z małżonków. Może on żądać ustalenia nierównych udziałów także w razie śmierci drugiego z małżonków, kierując żądanie przeciwko jego spadkobiercom. Z drugiej strony z takim żądaniem mogą wystąpić również spadkobiercy zmarłego małżonka, jednak tylko w wypadku, gdy spadkodawca wytoczył powództwo o unieważnienie małżeństwa albo o rozwód lub wystąpił o orzeczenie separacji.

Jak ustalić nierówne udziały

Ustalenie nierównych udziałów jest dopuszczalne w razie łącznego wystąpienia dwóch przesłanek, a mianowicie:

przyczynienia się małżonków do powstania majątku wspólnego w różnym stopniu,
istnienia ważnych powodów, które uzasadniają ustalenie udziałów o różnej wielkości.

Przyczynienie się do powstania wspólnego majątku

Przez przyczynienie się do powstania majątku wspólnego rozumie się całokształt starań każdego z małżonków o założoną przez nich rodzinę i zaspokojenie jej potrzeb, a więc nie tylko wysokość zarobków czy innych dochodów osiąganych przez każdego z nich, lecz także i to, jaki użytek czynią oni z tych dochodów, czy gospodarują nimi należycie i nie trwonią ich w sposób lekkomyślny. Nadto o stopniu przyczynienia się każdego z małżonków świadczą nie tylko osiągnięcia czysto ekonomiczne, lecz także nakład osobistej pracy przy wychowaniu dzieci i we wspólnym gospodarstwie domowym podczas trwania związku małżeńskiego. Oznacza to, że np. gdy jeden z małżonków pracował zawodowo i w ten sposób podejmował starania o powstanie lub powiększenie majątku wspólnego, natomiast drugi z małżonków co prawda nie pracował zawodowo, ale poświęcał się wychowaniu dzieci i prowadzeniu gospodarstwa domowego, najczęściej uzasadnione okaże się przekonanie, że małżonkowie w równej mierze przyczynili się do powstania majątku wspólnego.

Ważne powody

Dalszą konieczną przesłanką dopuszczalności ustalenia nierównych udziałów w majątku po rozwodzie jest wykazanie, że za takim rozstrzygnięciem przemawiają ważne powody, oceniane z punktu widzenia zasad współżycia społecznego. Nie jest możliwe zdefiniowanie pojęcia ważnych powodów, o tym bowiem, czy istnieją one w konkretnej sprawie, decyduje ocena całokształtu okoliczności danej sprawy (zob. też post. SN z 8.2.2018 r., II CNP 11/17, Legalis). Jednakże zarówno doktryna, jak i orzecznictwo stoją na stanowisku, że można wyróżnić pewne grupy ważnych powodów, które mogą, choć nie zawsze muszą uzasadniać ustalenie udziałów w różnej wysokości stanowią pewien wyznacznik, a mianowicie:

Naganne postępowanie małżonka, przeciwko któremu skierowane jest żądanie ustalenia nierównych udziałów, polegające na tym, że w sposób rażący lub uporczywy nie przyczyniał się on do powstania majątku wspólnego stosownie do swych sił i możliwości zarobkowych (zob. post. SN z 26.11.1973 r., III CRN 227/73,OSNCP 1974, Nr 11, poz. 189) np. w wypadku porzucenia przez małżonka rodziny albo gdy jeden z małżonków w sposób naganny, zaniedbując swe obowiązki względem rodziny, nie przyczynia się do powstania majątku wspólnego.

Długotrwała separacja małżonków, zwłaszcza separacja za obopólnym porozumieniem małżonków, podczas której każdy z nich gospodarował samodzielnie i dorabiał się niejako „na własny rachunek” (zob. L. Stecki, Ustanie ustawowej wspólności, s. 111).

Zawinione przyczynienie się małżonka do powstania tego majątku w mniejszym stopniu, niżby to wynikało z jego możliwości. Nie ma jednak znaczenia przesądzającego to, czy z winy małżonka, przeciwko któremu jest skierowane żądanie ustalenia nierównych udziałów, nastąpiło orzeczenie rozwodu albo separacji. Zdarzyć się bowiem może, że małżonek winny rozkładu pożycia przyczynił się do powstania majątku wspólnego w znacznie większym stopniu niż małżonek niewinny (zob. też post. SN z 8.2.2018 r., II CNP 11/17, Legalis).

Przyczyny niezależne. Nie stanowi ważnego powodu okoliczność, że małżonek nie przyczynił się do powstania majątku wspólnego z przyczyn od niego niezależnych, np. wskutek choroby albo z innych usprawiedliwionych przyczyn, takich jak pobieranie nauki w celu osiągnięcia kwalifikacji zawodowych.

Przedawnienie roszczenia

Warto pamietać, że roszczenie to jako roszczenie niemajątkowe, nie zostało ograniczone jakimkolwiek ustawowym terminem, jak i to, że można z nim wystąpić w postępowaniu o podział majątku wspólnego ( art. 567 KPC), którego wszczęcie nie zostało ograniczone jakimkolwiek terminem. Z tych też względów w doktrynie dominuje pogląd, iż roszczenie o ustalenie nierównych udziałów nie podlega przedawnieniu.

Sposoby podziału majątku wspólnego

Podział majątku po rozwodzie może zostać dokonany na dwa sposoby:

umowny podział majątku – małżonkowie mogą zawrzeć umowę o podziale majątku w formie pisemnej lub w przypadku, gdy w skład majątku wchodzi nieruchomość w formie aktu notarialnego; przy czym taki podział majątku wspólnego wymaga współdziałania obu stron i porozumienia co do zasady, jak i co do szczegółów podziału majątku,
sądowy podział majątku wspólnego – kiedy strony nie są w stanie się porozumieć albo co do zasady, albo co do szczegółów podziału majątku np. obaj chcą uzyskać w podziale majątku określony jego składnik np. dom.

Sądowy podział majątku wspólnego

Sądowy podział majątku, co do zasady, obejmuje całość majątku wspólnego – jedynie z bardzo ważnych powodów, sąd może dokonać podziału majątku wspólnego tylko w części.

Sądowy podział majątku następuje w toku postępowania nieprocesowego, na skutek wniosek jednego z małżonków lub byłych małżonków, a zgodnie nawet obojga małżonków.

Wniosek należy złożyć do sądu rejonowego, bez względu na wartość majątku wspólnego. Sądem właściwym miejscowo będzie sąd, w którego obrębie leży majątek podlegający podziałowi. Położenie składników majątku wspólnego na obszarze właściwości kilku sądów, daje wnioskodawcy możliwość wyboru sądu właściwego, stosownie do zasady wyrażonej w przepisie art. 43 § 1 k.p.c

Opłata sądowa od wniosku wynosi 1000 zł.

W toku postępowania sąd ustala skład majątku małżeńskiego i jego wartość w chwili dokonywania podziału majątku. Oczywiście we wniosku inicjującym postępowanie o podział majątku wspólnego małżonków należy wskazać na składniki majątkowe. Jednakże, niezależnie od powyższego Sąd jest zobligowany do podejmowania działań z urzędu mających na celu prawidłowe ustalenie składu majątku. Sąd winien również ustalić z urzędu wartość poszczególnych składników majątkowych, dbać o to, by podana przez wnioskodawcę ich wartość nie odbiegała od normy. Jeżeli strony są zgodne co do wartości składników majątkowych, nie ma potrzeby powoływania biegłego celem ustalenia ich wartości. Jednak gdy kwestionują ich wartość, Sąd winien to uczynić.

Nadto w toku postępowania o podział majątku sąd ustala istniejące pomiędzy stronami roszczenia oraz dokonuje ostatecznie podziału w formie postanowienia.

Mediacja a podział majątku wspólnego

Przepisy prawa nakazują podejmowanie działań mających na celu polubowne rozwiazanie sporów, co możliwe jest również w formie mediacji sądowej lub pozasądowej jeszcze przed podziałem majątku na drodze sądowej. Mediacja ma charakter dobrowolny, obie strony muszą wyrazić wolę skierowania sprawy do mediacji, jak również muszą wyrazić zgodę na osobę mediatora. W toku mediacji podejmowane są działania mające na celu porozumienie stron, w pierwszej kolejności poprzez ustalenie składu majątku wspólnego, jego wartości, ewentualnych rozliczeń między majątkiem wspólnym a majątkami osobistymi każdego małżonka, aż do sposobu podziału, w tym ewentualnych spłat i ich wysokości.

Jeżeli w toku mediacji dojdzie do zawarcia ugody, to następnie ugoda taka jest zatwierdzania przez Sąd. Po zatwierdzeniu ugody, stanowi ona tytuł wykonawczy stanowiący podstawę do wszczęcia postępowania egzekucyjnego.

Podział majątku po rozwodzie a rozliczenia między majątkiem wspólnym a osobistym

W myśl art. 45 KRO każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Nadto każdy z małżonków może żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny.

Przykład 1:

Jeżeli małżonkowie w trakcie trwania maleństwa zakupili nieruchomość, jednakże część środków pieniężnych na zakup pochodziła z majątku odrębnego małżonka (np. majątek osobisty męża), to będzie on miał możliwość żądania zwrotu ww. nakładów.

Przykład 2:

W toku małżeństwa, za wspólne pieniądze ( 50.000 zł) małżonkowie, wyremontowali mieszkanie, które jeden z nich otrzymał w spadku po rodzicach. Krótko po remoncie, małżonkowie rozwiedli się. Wówczas małżonek, który nie pozostawał właścicielem mieszkania, ma prawo żądać rozliczenia nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek odrębny współmałżonka.

Warto podkreślić, że przepis ten nie reguluje rozliczeń z tytułu wydatków i nakładów poczynionych z majątku osobistego jednego z małżonków na majątek osobisty drugiego z nich. Do takich więc rozliczeń co do zasady stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego dot. roszczeń cywilnych. Jednakże według postanowienia SN z 24.7.2020 r. (I CSK 106/20, Legalis) wyjątkowo w postępowaniu o podział majątku wspólnego mogą podlegać rozliczeniu również nakłady z majątku odrębnego (obecnie osobistego) małżonków na majątek odrębny (osobisty) jednego z nich. Oznacza to, że sądy w wyjątkowych sytuacjach dopuszczają możliwość rozliczenia ww. kwestii.

Przykład 3:

W toku małżeństwa, za oszczędności żony sprzed małżeństwa ( 50.000 zł – majątek osobisty żony), małżonkowie wyremontowali mieszkanie męża, które otrzymał w spadku po rodzicach. Krótko po remoncie, małżonkowie rozwiedli się. Wówczas żona winna zwrotu ww. kwoty dochodzić zasadniczo nie w podziale majątku, ale w odrębnym postępowaniu cywilnym.

Czy wszystkie nakłady i wydatki należy zwrócić?

Nie można żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności. Oznacza to, że jeżeli zaraz po ślubie mąż przekazał 20.000 zł ze swojego majątku osobistego na remont mieszkania zakupionego wspólnie przez małżonków, a strony mieszkały wraz z dziećmi w tym mieszkaniu 20 lat i znów wymaga ono remontu, to nie będzie uzasadnione roszczenie o zwrot wydatków i nakładów, bowiem zostały one zużyte w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, a nadto nie zwiększają wartości mieszkania w chwili ustania wspólności.

Czy można rozliczyć spłacone długi małżonka?

Przepisy powyższe, umożliwiające żądanie zwrotu wydatków i nakładów stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy dług jednego z małżonków został zaspokojony z majątku wspólnego. A zatem jeżeli z majątku wspólnego zostanie spłacony dług jednego z małżonków, to powyższe może zostać rozliczone w toku podziału majątku.

Czy przy podziale majątku wspólnego potrzebna jest pomoc adwokata?

Na to pytanie każdy powinien odpowiedzieć sobie indywidualnie.

Jeżeli strony się porozumiewają, mogą dokonać podziału majątku bez pomocy adwokata. Jednakże należy pamietać, że dokonują one podziału zazwyczaj całego swojego majątku, zgromadzonego przez szereg lat, dlatego celem zabezpieczenia ich interesów, celowym byłaby chociaż konsultacja prawna.

Jeżeli strony nie są w stanie się porozumieć ani co do zasady, ani co do szczegółów podziału majątku, to najlepszym wyjściem będzie skorzystanie z pomocy adwokata. Doświadczony i rzetelny adwokat z pewnością przeanalizuje stan faktyczny, realnie oceni sytuację, uświadomi Klientowi szanse powodzenia jego stanowiska.Warto również pamietać, że zazwyczaj sprawy o podział majątku toczą się jednocześnie lub w niedługim odstępie od spraw rozwodowych, a to nie pozwala Klientom na odpowiednie zdystansowanie, wielokrotnie emocje biorą górę. Natomiast w sprawca majątkowych emocje nigdy nie są dobrym doradcą. Dlatego często również w tej przyczyny rola adwokata jest nieoceniona.