COVID-19 a zmiany w regulacjach dotyczących kary łącznej

Data wpisu 15 września 2020

Poniższy wpis dotyczy zmian w przepisach dotyczących kary łącznej, jakie zostały wprowadzone po wejściu w życie ustawy z dnia 19.06.2020 r. o dopłatach do oprocentowania kredytów bankowych udzielanych przedsiębiorcom dotkniętym skutkami COVID-19 oraz o uproszczonym postępowaniu o zatwierdzenie układu w związku z wystąpieniem COVID-19 – tzw. Tarcza 4.0. Nowelizacja wprowadza nowe brzmienie art. 85 ustawy z dnia 06.06.1997 r. – Kodeks karny (dalej w skrócie k.k.), które przywraca zasady łączenia kar obowiązujące w polskim prawie karnym do dnia 30.06.2015 r., zmiany w zakresie wymiaru kary łącznej (art. 86 § 1 k.k.), zmiany w odniesieniu do regulacji dotyczącej zawieszenia wykonania kary łącznej (art. 89a § 1 k.k.) i ciągu przestępstw (art. 91a k.k.).

Jak wskazują projektodawcy, zaproponowane zmiany w zakresie zasad łączenia kar i przywrócenie regulacji sprzed nowelizacji w efekcie spowodują ograniczenie liczby przypadków, w których możliwe jest łączenie kar, a w wymiarze procesowym będzie się to przejawiało w zmniejszeniu liczby wydawanych wyroków łącznych. Jest to bezpośrednia przyczyna propozycji włączenia tego rozwiązania normatywnego do projektu ustawy mającego na celu zwalczanie stanu epidemii i zagrożenia epidemicznego. Zmiany w przepisach uzasadniane są właśnie obecną sytuacją i koniecznością m.in. ograniczania liczby posiedzeń.

Tytułem wstępu, wyrok, w którym orzeka się karę łączną nazywamy wyrokiem łącznym. Kara łączna nie jest natomiast karą orzekaną za konkretne przestępstwo, a karą orzekaną za kilka przestępstw, za które osoba została skazana w różnych postępowaniach karnych.

Z orzecznictwa

,,Kara łączna jest pewnego rodzaju podsumowaniem przestępczej działalności skazanego. Kara łączna orzekana wyrokiem łącznym nie jest i być nie może traktowana jako specyficzna premia dla sprawcy dopuszczającego się popełnienia większej ilości przestępstw. Sąd, wymierzając karę łączną, zobowiązany jest każdorazowo stosować zwykłe dyrektywy karania, w tym słuszności i celowości wyrażone przez związek przedmiotowo – podmiotowy pomiędzy poszczególnymi przestępstwami.”

(Wyrok SA w Katowicach z dnia 06.12.2018 r., II Aka 532/18)

,,Instytucja kary łącznej nie polega w istocie na automatycznym niejako zmniejszeniu dolegliwości za przestępstwa już popełnione, ale służy racjonalizacji wykonania kar pochodzących z różnych skazań – zgodnie z aktualizowanymi na bieżąco celami tychże kar.”

(Wyrok SA w Gdańsku z dnia 30.07.2019 r., II Aka 225/19)

,,(…) orzekając karę łączną, sąd bierze pod uwagę przede wszystkim cele zapobiegawcze i wychowawcze, które kara ma osiągnąć w stosunku do skazanego, a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa. Realizacja tej powinności, w praktyce oznacza więc, że przy ustalaniu wysokości kary łącznej, sąd musi mieć na uwadze, zarówno warunki i właściwości osobiste skazanego, jak i rodzaj oraz ilość popełnionych przez niego przestępstw.”

(Wyrok SA w Szczecinie z dnia 06.06.2019 r., II Aka 82/19)

W znowelizowanym art. 85 § 1 k.k. wskazuje się, że jeżeli sprawca popełnił dwa lub więcej przestępstw, zanim zapadł pierwszy wyrok, chociażby nieprawomocny, co do któregokolwiek z tych przestępstw i wymierzono za nie kary tego samego rodzaju albo inne podlegające łączeniu, sąd orzeka karę łączną. W stanie prawnym obowiązującym od dnia 01.07.2015 r. do dnia wejścia w życie znowelizowanych przepisów Tarczy 4.0 model orzekania kary łącznej opierał się na koncepcji tzw. kary kroczącej, czyli łączenia wszystkich podlegających wykonaniu kar i kar łącznych orzekanych wobec sprawcy z kolejnymi karami orzekanymi za nowe przestępstwa.

Obecnie sądy będą zobligowane do wyboru jednego z trzech stanów prawnych (!): tego sprzed 2015 r., pomiędzy 2015 r. a nowelizacją oraz po 24.06.2020 r. Wynika to z faktu, że brak jest szczegółowych przepisów przejściowych dotyczących także kar nieprawomocnie orzeczonych. Stosowanie ogólnej zasady z art. 4 § 1 k.k. spowoduje konieczność dublowania czynności orzeczniczych w zakresie kary łącznej dla weryfikacji, który stan prawny dla sprawcy jest korzystniejszy. Przepisy Tarczy 4.0 przewidują co prawda rozwiązanie przejściowe, ale tylko dla kar prawomocnie orzeczonych przed i po wejściu w życie nowelizacji, czyli de facto dla wyroku łącznego. Nie obejmują swoim zakresem przypadków, w których kara łączna wymierzana jest w jednym wyroku, tzn. sprawca jest skazywany za dwa lub więcej przestępstw. W tej sytuacji obowiązywać będzie ogólna zasada z art. 4 § 1 k.k., tj. jeżeli w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia przestępstwa, stosuje się ustawę nową, jednakże należy stosować ustawę obowiązującą poprzednio, jeżeli jest względniejsza dla sprawcy. Oznacza to nałożenie na sądy każdorazowo obowiązku weryfikacji, stosowanie których przepisów będzie dla sprawcy korzystniejsze.

Zmiana w art. 86 § 1 k.k. ogranicza luzy decyzyjne sędziego. Po zmianach z 2020 r., kary łączne mogą być wymierzone jedynie w granicy powyżej najwyższej z kar. Dotychczas ustalone było to na poziomie „od najwyższej”, a teraz „powyżej”. Dla zobrazowania, mamy trzy wyroki do połączeniu: pierwszy – rok pozbawienia wolności, drugi – dwa lata pozbawienia wolności i trzeci – cztery lata. Obecnie musi być powyżej tych czterech lat. I to zwiąże sądowi ręce. Jak wynika z prognoz ekspertów, kary łączne orzekane na podstawie nowych przepisów będą wyższe. Należy jednak pamiętać, że skutki tej zmiany będą zauważalne dopiero za jakiś czasu, ponieważ nadal w prawie karnym obowiązuje zasada stosowania przepisów względniejszych.

Znowelizowany art. 86 § 1 k.k. w dodanym zdaniu drugim zawiera regułę absorpcji. Ustawodawca przewidział, że jeżeli najwyższą z kar wymierzonych za poszczególne przestępstwa jest kara 810 stawek dziennych grzywny, dwóch lat ograniczenia wolności albo 20 lat pozbawienia wolności, dolną granicę kary łącznej przyjmuje się w tej wysokości, o ile nie zostaną zrealizowane przesłanki do orzeczenia surowszej kary, jako kary łącznej, np. z art. 89 § 1a k.k.

Z teorii prawa karnego

W sytuacji zbiegu przestępstw możliwe są różne systemy wymierzania kary łącznej:

system kumulacji, który polega na zwykłym zsumowaniu kar wymierzonych za poszczególne przestępstwa;
system absorpcji, który polega na tym, że najsurowsza z kar ,,pochłania” pozostałe;
system asperacji, który polega na zaostrzeniu najsurowszej z wymierzonych kar.

Z orzecznictwa

,,Stosowanie jednej z zasad – absorpcji, czy też kumulacji w pełnym zakresie, z wyłączeniem zasady przeciwnej, winno mieć miejsce jedynie wyjątkowo. Zatem najczęstszym sposobem kształtowania kary łącznej w wyroku łącznym pozostaje przyjęcie zasady asperacji, pomagającej odnaleźć właściwą równowagę pomiędzy przywołanymi, skrajnymi rozwiązaniami.”

(wyrok SA w Gdańsku z dnia 24.04.2019 r., II AKa 47/19)

Nowelizacja zmieniła dotychczasową treść art. 89a § 1 k.k. W dotychczasowym stanie prawnym przepis ten dawał sądom kompetencje do warunkowego zawieszenia wykonania kary łącznej pozbawienia wolności w sytuacji, gdy wśród podlegających łączeniu kar pozbawienia wolności znajduje się kara pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania (art. 60 § 5 k.k.). Teraz ustawodawca stwierdził, że jeżeli chociażby jedną z kar podlegających łączeniu jest kara pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania orzeczona na podstawie art. 60 § 5 k.k., a kara ta nie podlega łączeniu z surowszą karą pozbawienia wolności, sąd może wymierzyć karę łączną pozbawienia wolności w wymiarze równym karze pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na podstawie art. 60 § 5 k.k., o ile jednocześnie stosuje warunkowe zawieszenie wykonania kary łącznej. Co to oznacza w praktyce? Oznacza to, że w przypadku, gdy sprawcy zostaną wymierzone kary jednostkowe z warunkowym zawieszeniem ich wykonania na podstawie art. 60 § 5 k.k., lecz jedna będzie wyższa od drugiej, to wtedy zastosowanie tego przepisu nie będzie możliwe. Jest to sytuacja, w której jedna z kar podlega łączeniu z surowszą karą, co wyklucza możliwość warunkowego zawieszenia jej wykonania.

W art. 91 § 2 k.k. ustawodawca zawarł normę nakazującą wymierzyć karę łączną w razie popełnienia przez sprawę dwóch lub więcej ciągów przestępstw lub ciągu przestępstw i innego przestępstwa (art. 85 § 1 k.k.). Zmiana tego przepisu wiąże się z modyfikacją w zakresie art. 85 k.k., który w dotychczasowym brzmieniu zawiera zasady wymiaru kary łącznej. Ustawodawca precyzuje więc w 91 § 2 k.k., że chodzi o sprawcę, który popełnia dwa lub więcej ciągów przestępstw lub ciągu przestępstw i innego przestępstwa w warunkach określonych w art. 85 § 1 k.k.

Z orzecznictwa

,,Ciąg przestępstw stanowi zatem odmianę rzeczywistego zbiegu przestępstw, wprowadzając wyjątek od zasady wymierzania kary za każde z przestępstw z osobna, a następnie na ich podstawie kary łącznej. Oparcie instytucji ciągu przestępstw na zasadzie odrębnego wartościowania każdego z czynów składających się na ciąg powoduje także, że przesłanka rei iudicatae musi być oceniana w stosunku do każdego z tych czynów z osobna, a stwierdzenie jej zaistnienia w stosunku do jednego z czynów, nie wyklucza możliwości pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności karnej za inne czyny, które są spięte klamrą ciągłości.”

(Wyrok SN z dnia 18.06.2019 r., IV KK 179/18)

Dodany art. 91a k.k. stanowi, że wydaniu wyroku łącznego nie stoi na przeszkodzie, że poszczególne kary wymierzone za należące do ciągu przestępstw lub zbiegające się przestępstwa zostały już całościowo lub w części wykonane. Przepis art. 71 § 2 k.k. stosuje się odpowiednio. W oparciu o ten przepis należy przyjąć, że podstawę wymiary kary łącznej zarówno w przypadku niejednorodnego realnego zbiegu przestępstw z art. 85 § 1 k.k., jak i jednorodnego realnego zbiegu przestępstw z art. 91 § 1 k.k. mogą stanowić kary w części bądź w całości wykonane przed dniem wydania prawomocnego wyroku łącznego, w tym przed dniem złożenia wniosku o jego wydanie. Takie rozwiązanie nakazuje łączenie węzłem kary nawet wtedy, gdy wszystkie kary orzeczone za zbiegające się przestępstwa zostały już w całości wykonane.

Należy pamiętać, że każdorazowo o określonym zastosowaniu przepisu podejmuje sąd, który posiada swobodę określenia wysokości kary, nawet jako sumy kar jednostkowych.

Źródła:

1/. J. Mierzwińska-Lorencka, Tarcza 4.0 a zmiany w regulacjach dotyczących kary łącznej, LEX/el. 2020.

2/. P. Rojek-Socha, Pod hasłem COVID-19 zmieniona kara łączna, prawo.pl, https://www.prawo.pl/prawnicy-sady/zmiany-w-stosowaniu-kary-lacznej-tarcza-antykryzysowa-4,500826.html [dostęp: 10.09.2020 r.].

3/. Wyrok SN z dnia 18 czerwca 2019 r., IV KK 179/18, LEX nr 2722870.

4/. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 06 grudnia 2018 r., II Aka 532/18, LEX nr 2690776.

5/. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 24 kwietnia 2019 r., II AKa 47/19, LEX nr 2726830.

6/. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 06 czerwca 2019 r., II Aka 82/19, LEX nr 2719357.

7/. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 30 lipca 2019 r., II Aka 225/19, LEX nr 2749037.

Autorem wpisu jest Katarzyna Kamińska – współpracownik Kancelarii, doktorant na Wydziale Prawa i Administracji UNiwersytet Śląski w Katowicach.

Polecane wpisy na blogu: